“Να στείλουμε δυό-τρία παληκάρια να κλέψουν από το Ρέθεμνος το δάσκαλο το Μιχελή”

– Αδελφοί, – τους λέει ο γούμενος και μπαίνει στη μέση τους- ο πασάς από τη χώρα δε δίνει την άδεια ναρθει ο δάσκαλος που γύρεψε το μοναστήρι. Ο ραγιάς ναπομείνει ξύλο απελέκητο! Κι ας έχουμε κλερονομιά παππού-προσπάππου το σκολειό. Έχω να σας πω ένα λόγο, αδελφοί: να στείλουμε δυο-τρία παληκάρια να κλέψουν από το Ρέθεμνος το δάσκαλο το Μιχελή. Το λέει η καρδιά μας;

-Με την ευκή σου ναναι, γούμενε!

Το ίδιο πρωί, ξεχώρισαν τους λεβέντηδες που θα πήγαιναν στην κλεψιά και τους ορμηνέψανε καλά-καλά. Την άλλη μέρα μπαίναν αυτοί στο Ρέθεμνος, κάνοντας ο ένας τον αγωγιάτη, ο άλλος το μεταπράτη, ο τρίτος τον κλητεμένο στο κριτήριο. Σηκώσανε νύχτα το δάσκαλο και τονε φέρανε στο μοναστήρι.

Τι ήτανε το σκολειό του μοναστηριού τα χρόνια κείνα, η όρεξη με τραβάει να το γράψω καταλεπτώς, να μάθει ο σημερνός, που ταχει όλα εύκολα, πώς παιδευότανε τότε το παιδί. Το μάθημα γινότανε πρωί κι απόγεμα στην τράπεζα του μοναστηριού, εκεί που μαζώνουνται για το δείπνο οι ξωτάρηδες κ’οι μοναχοί. Ο δάσκαλος καθότανε διπλογονατισμένος σ’ ένα πατάρι, όπου είχε στρωμένη την ψάθα του. Αποκάτω του είχε τα σκολαρόπαιδα καθισμένα στους μπάγκους, που τους είχαν ακουμπισμένους τοίχο-τοίχο. Στο σκολειό του μοναστηριού μαθαίνανε να διαβάζουνε, να γράφουνε και να λογαριάζουν. Για το διάβασμα, είχανε συνεργό τη φυλλάδα, δηλαδή το αλφαβητάρι, για τη γραφή, μια στρώση άμμο πάνω στο χώμα μέσα σ΄ένα τελάρο, για τη λογαριαστική, μερικά χαλίκια. […]

Στο διάβασμα, προχωρούσαν από την αλφαβήτα στο Χτωήχι, κι από κει στο Ψαλτήρι και στον Απόστολο, και πιο πέρα στο Τριώδι, στο Ανθολόγι, στην Πεντάτευχο και στους Προφήτες. Πολλοί απόμεναν με τούτη τη γνώση, χωρίς να μάθουνε να γράφουνε. Τους έφτανε για να γίνουν αναγνώστες ή ψαλτάδες, ακόμα και παπάδες. 

Όποιοι προχωρούσανε στο γράψιμο βάνανε μπροστά τους καινούρια βάσανα. Για να γυμνάζουνται στο γράψιμο, είχανε κάτου στο χώμα την αμμουδόστρωση και τα σύνεργα για να γράφουνε και να σβήνουνε. Τον άμμο τονε χαρακώναν μ’ ένα ξύλινο τελάρο χωρισμένο σε πήχες. Το πατούσαν στον άμμο και τύπωναν τις αράδες. Γράφαν ό,τι είχανε να γράψουνε, κ’ ύστερα σέρναν απάνω το ομαλιστήρι και σβήναν τη γραφή. Από την αμμουδόστρωση περνούσαν στο χαρτί, για να γυμνάζουν καλύτερα το χέρι τους. Στη ζώνη τους είχανε κρεμασμένη την καλαμαριά, με το σφουγγάρι μέσα, μουσκεμένο στο μελάνι, κι αντί για πένα βαστούσανε στο χέρι ένα χηνόφτερο ξυσμένο στην άκρη. Στη λογαριαστική, μετρούσανε με τα χαλίκια του ποταμού και με τα κότσια.

Ας έρθουμε και στους παιδεμούς. Αν έφτανε το γραμματικούδι στο σκολειό κ’ η ώρα ήταν περασμένη, ο δάσκαλος τουδινε μερικές στην παλάμη με τη βίτσα (από λυγαριά ή αγριλίδα) και τόβανε να σταθεί κάμποση ώρα με τονα πόδι. Στο μεγαλύτερο φταίξιμο, ένα δυναμερό παιδί σήκωνε το φταιξιμάρη στις πλάτες του, βαστώντας τον από τα δυο χέρια, κι ο δάσκαλος του μετρούσε στα καπούλια μερικές ξυλιές. Αν ήταν τρανότερο το κρίμα, το φάλλαγα τι τον είχανε; Βάνανε τα πόδια του παιδιού στις τρύπες, κι ο δάσκαλος τόδερνε κάτω στις πατούσες. Σε πολύ μεγάλο κρίμα ο δάσκαλος γέμιζε το ταγάρι του με πέτρες και το κρεμούσε στο λαιμό του μαθητή για κάμποση ώρα.

Όταν το μάθημα πήγαινε στρωτά και το διάβασμα γινότανε με την ορμηνιά του πρωτόσκολου, ή και μοναχό του, ο δάσκαλος έσκυφτε σε μια φυλλάδα για την αναψυχή του, ή ανάρραφτε τα ρούχα του. Με τούτα περνούσε το απομεσήμερο, το ξυλοσήμαντρο βαρούσε την απόλυση, τα παιδιά ξεχύνουνταν στην εξοχή. Άλλα είχανε να τρέξουν στα χωριά τους ένα γύρο, ή να πάρουν από τη βοσκή τα ζωντανά. Τ’ αποδέλοιπα, που δεν τα έβιαζε τίποτα, χασομερούσανε σταλώνια και παίζανε: τις αμάδες, τα καζίκια, τα σκλαβάκια. Όλα παιγνίδια παληκαρίστικα, και φορές-φορές άγρια.